Gedragsdeskundige Machteld van Dierendonck: ‘Door verkeerd straffen kun je problemen veroorzaken’

1 januari 1970, 00:00 Nieuws

Waar het straffen van je paard vroeger heel normaal was, zetten steeds meer mensen daar tegenwoordig vraagtekens bij. Met corrigeren is niets mis, volgens gedragswetenschapper Machteld van Dierendonck, maar alleen als dit onder een aantal heel strikte voorwaarden gebeurt. “Onbedoeld kun je door verkeerd straffen een hoop problemen veroorzaken.”

Paardenwelzijn krijgt gelukkig steeds meer aandacht. Om te snappen wat straffen is en of het nog wel ‘kan’ vanuit welzijnsoogpunt, is het belangrijk om te begrijpen hoe een paard (en de mens) leert. Gedragsbioloog en dierwelzijnsspecialist dr. Machteld van Dierendonck doet er al ruim twintig jaar onderzoek naar. Ook behandelt ze paarden met gedragsproblemen, onder meer aangeleerde gedragsproblemen, zowel op de gedragspoli van de Universiteitskliniek voor Paarden in Utrecht als in haar eigen praktijk. “Als je begrijpt volgens welke principes een paard leert en dit op de juiste manier toepast, kun je heel veel bereiken, ongeacht volgens welke methode je traint.”

Wat wordt vanuit wetenschappelijk oogpunt als straffen gezien?
“Straffen wordt in de gedragswetenschappen meestal behandeld onder een vorm van leren die operant conditioneren heet. Dit is het leerproces waarbij een paard het effect leert van zijn eigen handelen. Dat effect kan tot gevolg hebben dat het paard dit gedrag vaker herhaalt of juist niet. Op den duur kan dit vooraf gegaan worden door een ‘cue’. Ik prefereer trouwens de term correctie en niet straffen. De verschillende opties zijn:

Positieve bekrachtiging: de handeling van het paard zorgt ervoor dat iets prettigs wordt toegevoegd (hij ontvangt een beloning). Het gevolg is dat dit gedrag toeneemt: het paard voert vaker die handeling uit.
Negatieve bekrachtiging: de handeling van het paard zorgt ervoor dat iets (licht) onprettigs / vervelends wordt weggehaald (bijvoorbeeld druk op de teugel). Het gevolg is dat dit gedrag toeneemt: het paard voert vaker die handeling uit.
Positieve correctie: de handeling van het paard zorgt ervoor dat iets vervelends wordt ‘toegevoegd’ (bijvoorbeeld een schreeuw of een tik). Het gevolg is dat dit gedrag afneemt: het paard voert minder vaak die handeling uit. Schrikdraad is een goed voorbeeld van een positieve correctie. Paarden die een keer tegen de draad zijn gelopen, blijven er een volgende keer bij uit de buurt. Het paard heeft hier zelf de controle over. Hij kan ervoor kiezen uit de buurt te blijven.
Negatieve correctie: de handeling van het paard zorgt ervoor dat iets fijns wordt weggehaald (de voerbak of aandacht). Het gevolg is dat het gedrag afneemt: het paard voert minder vaak die handeling uit.

In het verleden zijn er lastige concepten verbonden aan de mogelijkheden die er zijn bij operante conditionering. Eén van de problemen is dat de woorden negatief en positief een richting aangeven en niet een kwaliteit. Negatief betekent weghalen, positief toevoegen. In het paardrijden maken we veel gebruik van negatieve bekrachtiging. Door druk weg te nemen van been of teugel, stimuleer je gedrag van je paard. Hij gaat snappen dat gedrag hem wat oplevert en gaat er daarom mee door. Hier is veel verwarring over. In het Engels heet het ‘negative reinforcement’, en in het Engels zijn we aan het proberen een andere term te introduceren die gevoelsmatig beter werkt: ‘removal reinforcement’. Als je bijvoorbeeld een tik geeft, wil je bereiken dat het paard iets niet meer gaat doen en daardoor het gedrag afneemt. Dit is wat de Engelsen ‘positive punishment’ noemen: straffen door iets toe te voegen. En dat maakt deze terminologie verwarrend.”

‘Waar het straffen van je paard vroeger heel normaal was, zetten steeds meer mensen daar tegenwoordig vraagtekens bij’

En waar komt straffen in het dagelijks gebruik volgens jou op neer?
“Als we het over straffen hebben, bedoelen de meeste mensen volgens mij het bewust pijn doen van een paard in een poging om ongewenst gedrag te stoppen. Dat kan zijn: net even te hard aansporen, schoppen, slaan, rukken aan het bit, een klap tegen het hoofd, een knietje tijdens het opzadelen. Door het dier ‘aan te pakken’ willen mensen dat hun paard gaat luisteren en zich een volgende keer gedraagt. Er zijn meerdere problemen mee: heel vaak is de timing niet goed en wordt zelfs niet het juiste gedrag ‘gestraft’. Daarnaast leert het paard misschien wel wat hij niet moet doen, maar niet wat hij wel mag doen. Daarnaast begrijpen sommige mensen niet waarom een paard iets doet en bekrachtigen ze juist in plaats van te corrigeren.”

Heeft straffen zin?
“Soms wel. Maar alleen als je het heel secuur doet: precies op dát moment dat je het gedrag wilt stoppen. Dus bijvoorbeeld op het moment dat een paard steigert en niet op het moment dat hij weer met vier benen op de grond staat. Nog een voorwaarde is dat je direct ophoudt met straffen zodra je paard een aanzet geeft om het juiste te doen. En de straf moet in verhouding staan tot het uitgevoerde gedrag. Geen harde mep voor een kleine stap bijvoorbeeld. Als je aan deze voorwaarden voldoet, is er in principe geen bezwaar tegen zo nu en dan gecontroleerd en met mate te corrigeren (straffen).”

Wanneer gaat het mis?
“Wat veel mensen niet beseffen is dat als je timing níet goed is, straf absoluut geen zin heeft. Daar zit het probleem. Paarden worden vaak op het verkeerde moment gestraft. Mensen denken dat paarden heel lang kunnen onthouden waar iets over gaat, maar dat is niet zo. Als je het wil doen, moet je hem ‘op heterdaad’ corrigeren. Wanneer je paard in een dressuurproef iets fout doet en je geeft hem op zijn donder zodra je de bak uitkomt, dan snapt hij daar niks van. Als je paard weigert en je geeft hem een paar klappen terwijl hij van de hindernis afloopt, denkt hij dat hij daarvoor gestraft wordt. Als hij ervandoor gaat, daarna stopt en je hem dan een paar rukken aan het bit geeft, straf je hem voor het feit dat hij is gestopt. Naast de verkeerde timing gaat straffen vaak mis (te hard, te lang doorgaan) omdat het gebeurt op een moment dat frustratie, boosheid en onmacht om de hoek komen kijken. Dat maakt het moeilijk te doseren.

Ook in de dagelijkse omgang gaat straffen vaak onbedoeld mis. We laten onze paarden vaak juist doen wat we niet willen en houden onbedoeld gedrag in stand. Wanneer een paard bijvoorbeeld tegen de staldeur slaat en jij roept dat hij moet ophouden, dan denk je dat je hem straft. Maar je geeft hem ook aandacht. En als die aandacht nu eigenlijk de bedoeling is van het paard (negatieve aandacht is ook aandacht) dan beloon je hem zelfs. Sterker nog, jullie houden een vicieuze cirkel in stand: paard slaat tegen deur (om aandacht) => je geeft standje (geeft dus aandacht) => paard stopt dus (want hij heeft zijn aandacht) => maar jij bent ook ‘tevreden’ (want het paard stopt even).”

Wanneer heeft straffen geen zin?
“Wanneer een paard mogelijk pijn heeft of een ander ongemak ervaart. Je moet eigenlijk altijd proberen te achterhalen: waarom doet een paard iets? Want bijna altijd hebben ze met gedrag een bedoeling. Vervelend gedrag kan komen doordat hij pijn heeft of gefrustreerd is omdat hij iets heel essentieels mist. Dan kun je hem straffen, maar dat neemt de oorzaak van het probleem niet weg.”

Hoe groot is het effect op je paard als je jezelf een keertje niet in de hand hebt tijdens het rijden?
“Laten we eerlijk zijn: we zijn allemaal wel eens moe na een lange dag. Ook ik. En ook ik word wel eens onterecht boos. Of een paard dat kan ‘hebben’, ligt aan een heleboel factoren. Het is net als bij mensen. Als je lekker in je vel zit, kun je veel meer hebben dan wanneer dat niet zo is. Als je paard de overige 23 uur dat jij niet gaat rijden het goed voor elkaar heeft qua sociale contacten, weidegang en continu ruwvoer, dan kun je dat ene uurtje dat je aan het rijden bent best wel een keer domme dingen doen. Natuurlijk binnen bepaalde grenzen. Een mentaal en fysiek gezond paard heeft meer mogelijkheden om een onterechte klap op te vangen dan wanneer de overige 23 uur ook lastig zijn voor hem. Een paard dat alleen maar op stal staat, geen andere paarden ziet, niet naar buiten kan en maar beperkt te eten krijgt komt sneller in de problemen. Dat dit meespeelt, hebben mensen vaak niet in de gaten. Daarnaast is het ook afhankelijk van hoe vaak je ernaast zit. Als je in 90 tot 95 procent van de gevallen de juiste aanwijzing geeft, dan is een keer ernaast zitten geen probleem. Maar als je in 50 procent van de gevallen een verkeerde timing hebt, dan leert het paard nauwelijks iets en kan het snel ontaarden in mishandeling. Dit heet trouwens het Rescorla Wagner effect.”

Wat gebeurt er als je je paard te vaak en veel straft?
“Je bereikt er vaak niet mee wat je wil. Door vaak en veel te straffen, veroorzaak je angst en stress. Je wordt onbetrouwbaar. Als je paard je niet vertrouwt, kan hij gaan staken, bokken of ander conflictgedrag ontwikkelen. Als je daar vervolgens niet goed op reageert, dan kan het van kwaad tot erger worden. Vertrouwen kun je wel weer herstellen, maar dat kost tijd.”

Wat is het grootste nadeel van straffen?
“Een groot nadeel van steeds corrigeren is dat het paard meestal wel leert wat hij niet mag, maar niet wat hij wél mag. Veel mensen nemen veel te grote stappen in de training. Vervolgens snapt een paard het niet, raakt hij in de stress, gaat hij de fout in en krijgt dan op zijn kop. Daar bereik je niet mee wat je wil.”

‘Een groot nadeel van steeds corrigeren is dat het paard meestal wel leert wat hij niet mag, maar niet wat hij wél mag’

Dus wat kan je het beste doen?
“Denk na. Weet zeker dat je duidelijke, begrijpelijke, unieke aanwijzing (hulpen) geeft voor een (unieke) opdracht. Dus het proces is als volgt: geef aan wat je wil en beloon dat (door direct te stoppen met hulpen geven) tijdens het proces en dus niet na afloop. Als hij een volgende keer een aanzet geeft tot het goede gedrag, dan moet je dát direct belonen. Maak het aanleren van een nieuwe opdracht simpel, door steeds kleine stapjes te maken. Dit proces heet shaping. Dus deel je oefening op in kleine stukjes. Maak het een paard makkelijk door het verschil met de vorige stap heel klein te maken. Iedere keer dat hij het een beetje beter doet, is het zaak dit gelijk te bekrachtigen of belonen. Vraag steeds een beetje meer en beloon. Daarmee maak je het je paard makkelijk om het juiste antwoord te geven en hoef je niet te straffen. Als je straft, doe het heel sporadisch en alleen als je zeker weet dat jij de juiste informatie geeft. Straf dus niet als je zelf onduidelijke aanwijzingen geeft. En doe het exact op tijd en proportioneel.”